Preprintler – yükselen trend

Preprint uygulamasıyla ilgili önemli noktalar, faydaları ve tartışmalı konular. 24.04.2020

Preprint (Ön baskı) makale nedir?

Türkçe’ye “ön baskı” olarak geçen “preprint”, tamamlanmış ama yayınlanmamış bilimsel araştırmanın açık bir platformda yayınlanması anlamına gelmektedir.

Son dönemde sıklıkla karşımıza çıkan preprint kavramının tarihi aslında oldukça eskilere dayanmaktadır. 1980’lerde fizikçiler, makalelerinin ön baskı versiyonlarını meslektaşlarına ve önemli fizik araştırma merkezlerine göndererek aslında preprint uygulamasının ilk versiyonunu oluşturmuştu (1).

1991 yılında “arXiv” preprint sunucusunun kurulmasıyla birlikte özellikle fizik ve matematik alanındaki makalelerin hakem değerlendirmesi öncesinde preprint platformlarda sunulması oldukça yaygınlaştı. Günümüzde bilgiye daha hızlı erişim ihtiyacı ile preprint uygulaması diğer bilim dalları tarafından da kabul gördü ve yaygınlaştı.

Preprint uygulamasıyla ilgili önemli noktalar

Yazarlar, tamamladıkları çalışmaların raporlarını bir dergiye göndermeden önce veya dergiye gönderirken eş zamanlı olarak uygun bir preprint sunucusuna yükleyebilirler. Preprint sunucuların bir kısmı makaleyi olduğu gibi yayınlamakta, diğer bir kısmı ise genel bir intihal taraması ve bilimsel içerik kontrolü yaptıktan sonra yayınlamaktadır. Bu nedenle preprint sunucularında yayınlanan makalelerin doğrulanmış bilgi/veri olarak değerlendirilmemesi gerekmektedir.

Yaşam bilimleri için “bioRxiv”, kimya için “ChemRxiv”, sağlık bilimleri için “MedRxiv” gibi disiplinlere göre ayrı preprint platformları bulunmaktadır. Yazarlar, makalelerini göndermeden önce uygun preprint sunucusunu seçmeye dikkat etmelidir.

Preprint platformları, yayınlandıkları ön baskı makaleler için DOI kaydı oluşturmakta, böylece hem makalelerin güvenilirliğini artırmakta hem de çalışmaları atıf alabilir hale getirmektedir. Makale gönderilmesi planlanan derginin preprintlere yapılan atıfları kabul etmemek gibi bir politikası olmadığı sürece, tüm preprint makalelere atıf yapılabilmektedir. National Institute of Health (NIH)in önerdiği preprint atıf formatı buradan incelenebilir.

Dergilerin preprint makalelerle ilgili tutumları farklılık göstermektedir. Bazı dergiler ön baskı olarak yayında olan makaleleri değerlendirmeye almamaktadır. Bu nedenle yazarlar, preprint yayınlarını gönderecekleri dergiyi seçerken bu konuyu dikkate almalıdır. Aynı zamanda, makale gönderimi sırasında dergiyi preprint yayın konusunda bilgilendirme ve makalenin dergide yayınlanması sonrası ilgili preprint sunucuda yayınlanmış versiyona yönlendirme yapılması da yazarların sorumluluğundadır.

Preprint yayınların faydaları ve tartışmalı konular

Bir çalışmanın preprint olarak yayınlanması makalenin görünürlüğünü artırmakta ve yazarların çalışmalarıyla ilgili daha fazla geri bildirim alarak makalelerini iyileştirmelerine olanak sunmaktadır. Bu sayede bilgi daha hızlı ulaşılabilir hale gelmekte ve yazarlar da daha çok kişiden yorum alma imkanı bulmaktadır.

UKRI, Wellcome, ve NIH gibi birçok fon sağlayıcısı hibe başvurularında preprint yayınları kabul etmeye başladığını beyan etmiştir (2).

Preprint platformlar editörler için de avantaj sağlamaktadır. Editörler preprint platformlarda önemli gördükleri çalışmalar için ilgili yazarlara makaleyi dergilerine gönderme davetinde bulunabilirler. Aynı zamanda dergiler ve preprint sunucular arasındaki iş birlikleri ile dergi ve preprint sunucuya eş zamanlı makale yüklenebilmesi sağlanmakta ve makale gönderim süreci kolaylaşmaktadır (3).

Değerlendirilmek üzere bir dergiye gönderilen makalenin ön baskı olarak yayında olması o makalenin özgün bir çalışma olup olmadığı konusunda da tartışmaya yol açmaktadır. International Committee of Medical Editors (ICMJE), duplikasyon konusundaki önerilerinin dergilerin preprint yayınları değerlendirmelerinde bir engel oluşturmadığını belirtmekte (4), Committee on Publications Ethics (COPE) ise, dergilerin hangi yayınları “önceki” olarak değerlendirdikleri konusunda şeffaf politikalar belirlemelerini önermektedir (3). PLoS, BMJ, Journal of Clinical Oncology, Journal of Neuroscience, IEEE ve Cell gibi birçok dergi preprint yayınları değerlendirmeye almaktadır (5). Bazı dergiler koşulsuz bir biçimde preprint yazıları değerlendirmeye alırken, bazıları süreçte lisanslama gibi konularda kısıtlamalar getirmektedir.

COPE, Mart 2018’de preprintler hakkında yayınladığı yazıda konuyu yazar, dergi, yayıncı ve preprint sunucular olmak üzere tüm paydaşlar açısından ele almakta ve konuyla ilgili önerilerde bulunmaktadır. Şeffaflık ilkesinin ön planda tutulduğu önerilerde, özellikle dergilerin preprint politikaları belirlemelerinin ve yazarların dergileri preprint yayınlarıyla ilgili bilgilendirmelerinin önemine dikkat çekilmektedir. COPE metninin tamamına buradan ulaşılabilir.

Gizem KAYAN TEKAÜT
Editoryal Geliştirme
AVES

Kaynaklar