Veri Paylaşımı (Data Sharing)

28.05.2020

Akademik yayıncılıkta etkisi giderek artan açık erişim ve açık bilim tartışmaları veri paylaşımı konusunu da beraberinde getirmektedir. Araştırma verilerinin kamuya açık platformlarda sunularak diğer araştırmacılar için ulaşılabilir hale getirilmesi anlamına gelen veri paylaşımı, bilimde şeffaflık ve yeniden üretilebilirlik açısından büyük önem taşımaktadır.

Önceden araştırmacılar tarafından tercih edilmeyen ya da araştırmalarının kopyalanacağı düşüncesiyle çekinilen veri paylaşımı günümüzde fon sağlayıcılar ve dergiler tarafından zorunlu tutulmaya başlandı. Özellikle araştırma verilerinin kamu malı olarak görülmesi verilerin erişime ve yeniden kullanıma açık olması gerekliliğini düşündürmektedir (1).

Bu bağlamda Bill and Melinda Gates Foundation, Wellcome Trust, National Institutes of Health gibi büyük fon sağlayıcılar açık erişim politikalarına veri paylaşımıyla ilgili kriterler ekleyerek, maddi destek sağladıkları araştırmacıların araştırma verilerini paylaşmasını zorunlu hale getirmektedir (2-4). Öte yandan PLOS ve BMJ gibi bazı dergiler veri paylaşımını zorunlu hale getiren politikalar benimsemektedir (5, 6).

Veri Paylaşımının Faydaları
Araştırma verilerinin paylaşılması araştırmacılar, fon sağlayıcılar ve akademik toplum nezdinde birçok fayda sağlamaktadır.

Veri paylaşımı şeffaflığı sağlayarak kamunun bilime olan güvenini artırır (7).
Veri paylaşımı araştırmacıların iş birliğine ve verilerin yeniden üretilebilirliğine ve doğrulanmasına olanak sağlar (8).
Makalelerin atıf potansiyelinin artırır (9).
Fon sağlayıcıların yatırım getirisini maksimize eder ve aynı verilerin yeniden toplanmasındaki çabayı ve maliyeyi azaltır (10).
Araştırmaların görünürlüğünü ve genel etkisini artırır (10).

Uluslarararası Kılavuzların Yaklaşımları
International Committee of Medical Editors (ICMJE), Committee on Publications Ethics (COPE) ve European Association of Science Editors (EASE) gibi uluslararası kılavuzlar da şeffaflık ve erişilebilirlik açısından veri paylaşımını teşvik etmektedir (7, 11, 12). ICMJE, 1 Temmuz 2018’den itibaren klinik deneylerde veri paylaşımı politikasını belirtilmesini zorunlu kılmıştır (13). Klinik deneylerin kayıtları sırasında gerekli olan veri paylaşımı politikası, verilerin paylaşılmasını zorunlu kılmasa da araştırmacıların bu konuda bir açıklama yapmasını gerekli hale getirmiştir. Başka bir deyişle, araştırmacıların klinik deney kayıtlarını yapmadan veri paylaşımı izinleri konusunda bir politika belirlemiş olmaları gerekmektedir. Fon sağlayıcıların ve kurumların talepleri ve uluslararası kılavuzların önerileri doğrultusunda araştırmacıların çalışmalarını planlarken veri yönetimi konusuna özen göstermeleri de büyük önem taşımaktadır.

Veri Paylaşımı Uygulaması
Araştırma verilerini paylaşmaya karar veren araştırmacılar, fon sağlayıcıların ve dergilerin yönergelerini takip ederek verilerini uygun platformlara yüklemeleri gerekmektedir. Figshare, Harvard Dataverse Network, Kaggle, Zenodo gibi disiplinlerarası yüklemeleri kabul eden veri paylaşımı platformlarının yanı sıra PubChem, OpenNeuro ve Qualitative Data Repository gibi sadece alana özgü verileri kabul eden platformlar da bulunmaktadır. Öte yandan araştırmacılar, NIH gibi fon sağlayıcıların önerdiği platformları da veri paylaşımı planlamasında göz önüne alabilirler (14).

Araştırma verilerinin paylaşımı konusunda izinler de önemli bir yere sahiptir. Veriler paylaşılırken yeniden kullanımın ne şekilde olması isteniyorsa ona uygun bir lisans belirlenmesi ya da o lisansa uygun bir platformun tercih edilmesi büyük önem taşımaktadır (15). Bu bağlamda yazarlar, kurumlarının ve fon sağlayıcıların kriterlerini göz önüne alarak seçim yapmalıdır.

Tartışmalar
Bu konudaki tartışmalar özellikle yazarların araştırma verilerini paylaşmadaki çekincelerini içermektedir. Araştırmacılar; verilerinin yanlış anlaşılabileceği, başkaları tarafından kopyalanabileceği ya da araştırma verilerinin kime ait olduğunu bilmedikleri gerekçesiyle verileri paylaşmak istememektedirler. Verilerin yanlış anlaşılması konusu yazarlara hiçbir sorumluluk getirmemekle birlikte, araştırmanın atıf yapılmadan kullanılması ise intihal kapsamında değerlendirilmelidir (15, 16).

Tüm bunlar göz önünde bulundurulduğunda, araştırma verilerinin paylaşımının özellikle bilimin herkese açık olarak daha şeffaf ve hızlı ilerlemesi açısından büyük önem taşıdığı yadsınamaz bir gerçek olarak karşımıza çıkmaktadır. Araştırmacıların bazı endişelerinin haklı olduğu düşünülse de fon sağlayıcılar ve bazı dergilerin açık veriyi zorunlu kılması ve uluslararası kılavuzların bu konudaki teşviki ile araştırma verilerinin paylaşımı bilinçlenilmesi gereken bir konu halini almıştır. Bu nedenle bilimsel gelişme adına, araştırmacıların bu konuya hassasiyet göstermeleri ve ilgili kılavuz ve politikaları benimsemeleri bir gereklilik halini almıştır.

Gizem Kayan Tekaüt
Editöryal Geliştirme

Kaynaklar